Halı ve Kilim Dokumacılığı

Halıcılığın Tanımı

Tüm el sanatlarında olduğu gibi el dokuması halılarda el emeği göz nuru harcanarak meydan getirilen ve dokuması uzun zaman alan ürünlerdir. Bu ürünler harcanan zaman çekilen emek neticesinde yüzyıllarca yaşayabilmekte ve ileri kuşaklara kültür mirasımız olarak ulaşabilmektedir.

El dokuması  halıların ilk olarak kimler tarafından ve nerede dokunduğu bilinmemekle beraber asya nın iklimi sert dağlık bölgelerinde ortaya çıktığı bilinmektedir. Düğümlü halıların ilk ortaya çıkışı orta asyada ki göçebe halkın avladıkların hayvanlardan elde ettikleri yün ipleri uçları dışarıya gelecek şekilde düğümleyerek dokuma bir post meydana getirdikleri bilinmektedir. Düğümlü halılar ilk defa Türklerin yaşadığı bölge olan Altay dağlarında bulunmuş olan pazırık halısıdır. Bu halı buzullar içerisinde Rus arkeologlar tarafından 1949 yılın da bulunmuştur. Bu halı M.Ö.  5.  ya da 4. yüzyılda dokunmuştur.

El dokuması halılar milletin gelenek ve göreneklerini yansıtan kültürümüzü gelecek kuşaklara taşıyan ve dünyaya tanıtan bir sanat koludur. Bu sanat kolunda halılarla birlikte bir çok farklı şeyler (kilim , heybe , çadır , yastık kılıfı ,….gibi )de üretilmektedir.

Ülkemizde İsparta ,Manisa Hereke ,Demirci ,Kayseri, Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Konya , Kars, Ardahan, Erzurum , Sivas, Aksaray el işi halı dokuma bölgelerimizdir. Bunların dışında da halıcılıkla uğraşan bölgelerimiz vardır.

El dokuması halının kaliteli olabilmesi için hazırlık ve dokuma aşamasında (çezgi , tezgaha aktarma , dokuma işi ) gerekli dikkat ve özen gösterilmelidir.  Kullanılan alet ve malzeme kalitesi de büyük önem arz etmekte dir. Tabiiki halı dokuyan kişinin yeteneği  de göz ardı edilmemelidir. Halıların kalitesi ve ömrü , kullanılan ip , boya , aletlerin kalitesi ve işe uygunluğu , dokuyucunun  dokuma kabiliyeti ile doğrudan ilişkilidir. Bunlardan herhangi birisinin yeterli olmaması kalitenin düşmesine ve halı ömrünün azalmasına sebep olmaktadır.

Halı dokumada kullanılan araç ve gereçler

Bu bölümde El dokuması halıda  kullanılan gerekli  araç ve gereçlerden genel olarak bahsedeceğiz.

Tezgah :

Tezgahlar genel olarak 2 ye ayrılmaktadır.

A-     Yatay tip tezgahlar : Yere paralel olarak konulup üzerine diz çökerek dokunan tezgahlardır.

B-      Dikey tip tezgahlar : Yere dik olarak konulan ve yanına oturularak dokunan tezgahlardır.           

Dikey tip tezgahlarda 2 ye ayrılmaktadır.

a-      Germeli  tip tezgahlar : Bu tip tezgahlar taşıma ,kurma yönünden diğerlerine göre daha kullanışlıdır. Çezgileri direk tezgah üzerine yapılmaktadır.

b-      Sarmalı tip tezgahlar : Dukanan kısım alt taraftaki merdaneye sarıldığı için bu ismi almıştır. Bu tür tezgahlarda çezgi ler dışarıda yapılarak tezgahın üzerine aktarılmaktadır.Bu tezgahların kurulması , çezginin tezgaha aktarılması ve dokunan kısmın sarılması bu tezgahın zorluklarından dır. Ayrıca diğerlerine göre daha geniş bir mekan gerektirmektedi

 

Kirkit : İlmek ve atkı iplerini sıkıştırmak için kullanılan tarak benzeri dişleri olan demirden yapılmış tutma yeri olan bir alet dir. Bu dokunacak halının kalitesine göre değişiklik gösterebilmektedir. (ilmek sayısına göre ve çezgi kalınlığına göre tarak araları geniş veya dar olabilmektedir.

Bıçak : Halı dokunurken ilmek ipini düğüm attıktan sonra kesmek için kullanılmaktadır.

Makas : Dokunan halının yüzeyine düzgün hale getirmek için kullanılan ilmek boylarına göre ayarlı veya ayarsız olabilen ve iki el ile kullanılan bir çeşit makas türüdür.

Çezgi : Pamuktan yapılmış bükülerek imal edilen iplerin halı tezgahına merdaneler arasına çapraz olarak gerilmiş ipliklere denir.

Atkı : İlmek sıralarının arasına geçirilen pamuk veya yün ipliklerdir.

İlmek : Çezginin her çift teline yün veya ipek ipliklerin sıralanması şeklidir.

Tarak : İlmeklerin düzgün yerlerine oturabilmesi için ve düzgün kesimin sağlanması için tarama işinin yapıldığı demirden alettir.

Baskı ipi :

 

Halı dokumaya başlamadan veya dokunurken dikkat edilmesi gereken hususlar

a – Seçilen deseni meydana getiren renklerin dokuma için kullanılacak iplerle aynı renk ve tonda olmasına dikkat etmek , ve dokunacak halıya yetecek miktarda tüm renklerde ilmeklik ipin hazır bulundurulması  gerekmektedir.  Aksi taktirde seçilen desendeki  görünüm dokunan halıda olmayabilir.

b- Kullanılacak iplerin (ilmek,atkı  ve çözgü olarak) seçilen deseni tam olarak vermesi için kalitesinin ve kalınlıklarının birbirine uygun olması gerekir.  Aksi  takdirde desenlerde uzama veya  genişleme şeklinde bozulmalar meydana gelir bu da halının kalitesini düşürür.

c- Seçilen halının tipine ve şekline göre tezgah seçmek gerekir. Yüksek kaliteli halı dokunacak ise çezgi iplerinin sürekli aynı gerginlikte olmasına dikkat edilmesi  gerekir bu da germeli tip tezgahların daha uygun olduğu sonucunu çıkartır. Çünkü sarmalı tip tezgahlarda tüm çözgü iplerinde aynı gerginliği tutturmak zordur.

d- Dokunacak halı da kullanılması gereken çözgü miktarı (halının enindeki çözgü) ve halının uzunluğu (halının boyu +saçak boyu + kilim boyu) iyi hesaplanarak çezgi ona göre yapılmalıdır.Çezgiler tezgahı ortalayacak şekilde düzgün takılmalı ve aynı gerginlik te olması sağlanmalıdır.Bu sağlanmadığı taktirde halıda kayma meydana gelir ve halı eğik olur.

e- Dokunacak halıda kullanılacak çezgi  atkı ve ilmeklik iplerin kaliteli olması gerekir. Halının dayanıklılığını çezgiler sağladığından çezgi ipinin sağlam olması gerekir. İlmeklik iplerinde sağlam olması dokuyan kişinin kesmeden kopmaması  gerekir. İlmeklik ipin kesmeden koparılması ilmeğin kısa olmasına sünmesine sebep olabilir ,bu da ilmeğin sonradan sökülmesine veya o kısmın fazla sıkışmasına sebep olabilir. Çezgi  ipinin kopması neticesinde buraya atılacak düğüm ipin dolayısı ile halının mukavemetini azaltır.

f- Dokunan halının başlangıç ve bitişinde yapılan ilmeksiz kısım(kilim) halının ebadına göre yapılması ne fazla ne de az olmalıdır. Az olan kilim dokuma halının çabuk dağılıp eskimesine uzun olan kilim ise hoş olmayan bir görüntü meydana getirir.

g- Halıda dokunan yüzeyin düzgün olması için iki sırada bir kesilmelidir. Sıra sayısı arttık ça  kesme işlemi güçleşir ve kesim hataları meydana gelebilir. Kullanılacak makasın halının özelliğine uygun olması devamlı keskin olması sağlanmalıdır.

h- Dokunacak halının cinsine ve kalitesine uygun kirkit kullanılmalı kirkitin diş uzunlukları dişler arasındaki mesafe önem arz etmektedir. Uygun kirkit kullanılmaması durumunda çezgi lerin kopmasına neden olabilir. Kirkitin halının tümüne eşit şekilde vurulması ve sıranın düz bir halde oturtulması sağlanmalıdır. Kirkitin bazı yerlere az bazı yerlere fazla vurulması desenlerin de bozuk çıkmasına sebep olacaktır. Bunun içinde baskı ipi dediğimiz ip kullanılmalıdır.

I-Sarmalı tezgahlarda dokunan halının sık sık sarılması gerekmektedir. Dokunan kısmın uzaması kirkitin zor vurulmasına, iyi sıkışmamasına, halının esnemesinden dolayı  düzgün bir kesim yapılamamasına sebep olur.

Sillede Halıcılık

Sille coğrafi durumu nedeni ile tarım ve meyvecilikle uğraşılacak alanların sınırlı olması, halkın büyük bir kısmının el sanatlarına yönelmesine sebep olmuştur. Testicilik ve taşçılığın yanında halıcılık ta  el sanatları arasında yerini almış, yıllarca tüm sille evlerinin vazgeçilmez uğraşı ve geçim kaynağı olmuştur.

Sille yurdumuzda el dokuması halıcılığın geliştiği, kendine özgü motif ve renklerin ortaya çıktığı halıları ile ünlü ender yerlerimizden birisidir. Bu bölgemiz, farklı din ve kültürlerin bir arada yaşamış olması sebebi ile uğraştığı sanat dallarına da bu kültür farklılığı ve zenginliği yansımıştır. Sille de halı dokumacılığı kendine özgü renk, desen ve motiflerle sille yöresinin geleneklerini ,sanat ve yaşam tarzını yansıtması açısından önemlidir.

Sille halılarının dokunmasında genellikle sarmalı tip halı tezgahları kullanılmaktadır. Bu tip tezgahlar da 2 ye ayrılır.

a-  Evlerde kurulan tezgahlarda çözgü üste sarılır dokunan halı alta sarılır.

b-  Tezgah olmayan evlerde halıyı sipariş eden işyeri tarafından çözgüsü çözülmüş olarak getirilen ve dokundukça arkaya sarılan tezgah türüdür.

Bu bölümde sillede yapılan halıcılıkla ilgili hazırlık aşamasından halıyı kesme aşamasına kadar 20-25 yılı bu işte geçmiş bir ustanın ağzından sizlere aktarmaya çalışacağız.

Sille halısının karakteristik özellikleri

Sille halıları çift olarak dokunan, göbekli  genellikle kırmızı rengin hakim olduğu halı türleridir. Sille halıları hazıra yapılmayıp sipariş üzerine yapılmaktadır. Bu sebeple siparişi veren müşterinin isteğine uygun renk, motif, desen, göbek ve batma sayısı ile imal edilmektedir.

Dokunan halılar genellikle 3 göbekli veya 5 göbekli olarak dokunmakla birlikte farklı desenlerde uygulanabilmektedir.

Sille halılarında en çok kullanılan renkler kırmızı, yeşil tonları ve siyahtır.

Bu halıların çözgü ve atkı iplerinde pamuk, ilme ipinde yün iplikler kullanılmaktadır. Çözgü ve atkı ipinde yün kullanıldığı da görülmüştür.

Sille halıları genellikle 6 arşın 2 urup uzunluğunda 1,5 arşın genişliğinde ve çift olarak imal edilmektedir.

Sille el dokuması halının kısımları

Saçak : Halının iki tarafında çözgü iplerinin kesilmesi ile oluşan yaklaşık 4 veya 5 cm civarındaki kısımdır. 

Dokuma:

Kilimlik :Havlı dokumanın dağılmaması için halının başlangıç ve bitişine yapılan  1,5 cm civarında dokumadır.

Çiti: Halının başlangıç ve bitişinde çözgü veya atkı ipinden yapılan zincir şeklindeki 4 veya 5 sıradan oluşan bir örgüdür.

Kenar örgüsü: Halının iki kenarında 2 ila 4 çift çözgü telinin halıyı sağlamlaştırmak ve dağılmasını önlemek için atkı veya çözgü ipiyle örülen kısmıdır.

Kıyı ilmesi: Genellikle 4 çift tel üzerine (bazen 5 veya 6 çift tel) ilme ipinden yapılan ve zemin renginde olan kısımdır. Kıyı ilmesi ters dokuma ile yapılır.

Küçük su: ilme ipinden 8 veya 10 ilmelik halıyı çepeçevre kuşatan kısımdır.

Maşa: ilme ipinden 4 veya 5 ilmelik halıyı çepeçevre kuşatan farklı motiflerde yapılan kısım.

Büyük su: 2 urup genişliğinde halıyı çepeçevre kuşatan kısımdır.Farklı modellerde yapılabilir. Sille halısında en çok kullanılan modeller papatya, süpürge, kurbağa modelleridir.

Zemin : Halının fonudur ve en geniş alanı kaplar. Tek renk olarak dokunur, genellikle kırmızı renk kullanılır.

Göbek : Halının ve zeminin ortasına gelecek şekilde 3 veya 5 adet yapılır. Çok faklı desenlerde yapılabilir halıyı gösteren kısımdır.

Bıcak : Göbeğin yarıya bölünmüş olan şeklidir. Küçük suya bitişik olarak halının 2 tarafına yapılır.

Sızı : Göbeğin en dışta kalan kısmıdır.Genellikle siyah, sarı veya kırmızı renklerden birisi ile yapılır.

Kelle : Göbeğin 4 kenarındaki uç kısımlarına denir.

Seri : Göbeğin zeminine (fonuna) denir.

Çözgünün hazırlanması

Sille halısı genellikle 3 göbek veya 5 göbek olsun, 6 arşın 2 urup uzunluğunda (6 arşın*9 urup +2 urup= 56 urup=420 cm ), 2,5 arşın genişliğinde (2,5 arşın*9 urup= 22,5 urup=170 cm) imal edilir. Bu yüzden halının çözgüsünü dökerken uzunluğu 1 arşın fazla yani 7 arşın 2 urup (7 arşın*9 urup + 2 urup= 65 urup= 5 metre) olarak hazırlanır. Buradaki 1 arşın fazlalık saçaklar,dokumalar,kilimlikler ve çitiler ile kesme mesafeleri de dikkate alınarak konulmaktadır.

Çözgü hazırlanacağında çözgü demiri olarak kullanılan 3 adet demir çubuk yaklaşık 5 metre aralıkla yere çakılır ortasına gelecek şekilde de 3 çubuk çakılır. Pamuk veya yünden hazırlanmış çözgü ipi kenardaki demirlerin dışından ortadaki çubuğun etrafını tek taraftan dolanacak şekilde sarılır. Kenar demirlere her geldiğinde önceden hazırlanmış bir iple birbirine düğümlenerek dağılması önlenmiş olur. Bu şekilde yukarıdaki ebatlarda bir halı için 200 adet, çift taraflı olarak 400 adet ip çözülerek hazırlanır. Sarım işlemi tamamlandığında demir çubuklar çekilirken bunların yerine sağlam ipler geçirilerek çözgünün formatının bozulmaması sağlanır bu ipler çözgünün tezgaha geçirilmesi ve halının dokunması sırasında da ön sıra ile arka sıranın karışmasını önleyeceği için önemlidir.

Çözgünün tezgaha geçirilmesi

 Hazırlanan çözgünün 2 ucuna merdanelerin yarıklarına oturtulacak demir çubuklar geçirilerek ve yanlardaki ağaçların ortasına gelecek şekilde sıkıca bağlanır. Çözgü iplerinin fazla kalan kısmı üst taraftaki merdaneye sarılır. Çözgü yaparken ortadaki demirin yerine geçirilen ipin olduğu yere gücü denilen sabit veya seyyar tahta geçirilerek ipte korumaya alınmış olur çünkü bu ip ön sıra ve arka sırayı ayıran bir nitelik taşımakta buda dokuma sırasında baskı ipi geçirilmesinde önem arz etmektedir. Gerdirme mengeneleri ile yeteri kadar gerdirilir. Yeterli gerilmeyen gevşek kalan çözgü telleri var ise bunlar düğümlenerek veya küçük tahta parçaları ile gerdirilir. 

Çözgü çözerken ortadaki demirin yerine geçirilen iple aynı amacı taşımak üzere tezgahın üst kısmına varan gelen denen ince bir tahta konulur bunun sebebi ipin kopması ihtimaline karşı önlem almaktır bu ip ve varan gelen tahtası halı kesilinceye (tamamlanıncaya) kadar yerinden çıkartılmaz sadece aşağı yukarı kaydırılarak baskı ipinin geçirilmesi sağlanır.

Her bir sıra dokumadan sonra geçki ve baskı yapılan ipin adı argıç ipidir ve bu argıç ipi melik denilen uzun ve ince bir yumak haline getirilerek çözgü iplerinin arasından geçirilir.

Çözgülerin üzeri her urup ta bir çizilerek halının düzenli şekilde dokunması sağlanır. Uruplar arası yapılan ilmek sırası halının kalitesini belirler. İki urup arasındaki ilmek sırasına halının batım sayısı denir. İki urup arasına 20 sıra ilmek yapılmışsa 10 da batmış 28 sıra yapılmışsa 14 de batmış denir. Sille halıları normal olarak 10, 11, 12 de batan halılardır. Özel istekler de batım sayısı 14 e kadar çıkar. 10 da batan halıda 20 sıra ilmek, her sırada bir geçki ve baskı ipi bulunur.

Her sıradan sonra yapılan baskı ipine döke yatırma denir. Döke yatırma kirkitin 2 veya üç dişiyle yapılır ve arkasından kirkitin tamamıyla dövülür.

Halı her iki sırada bir taranır, taramadan sonra ilmeklerden çıkan tüyler el ile çekilerek toplanır. Bu toplanan tüylere ziftleme denir. Her taramadan sonra kırpma işlemi yapılır, kırpma işleminden açığa çıkanlara da kırpıntı diyoruz. Ziftlemeler ve kırpıntılar daha sonra kullanılmak üzere ayrı, ayrı yerlerde toplanır. Kırpma işlemini halı makası denen özel ayarlı makaslarla yapılır. Bu makaslar kesici ağız kısmının altına vidalar çözülerek ve mukavva konulup sıkıştırılarak istenilen hav yüksekliğine ayarlanır.

Ziftleme olarak biriktirilen tüyler kirman veya iğde işlenerek ip haline getirilir ve bunlardan ziftleme kilim dokunur. Kırpıntılar ise makinelerde attırılarak ip haline getirilir bundan da ziftleme gibi kilim dokunabilir. Ziftleme ve kırpıntıdan meydana gelen ipler normal halı yapımında kullanılmaz. Çünkü bunlar kalın (0,4-0,5 mm civarında) iplerdir.

Bir halıyı hiç taramadan ve kırpmadan da yapmak mümkündür. Bu tür halılara tülü denir. Görünüş olarak kaba görünümlü ve yüzeyi düzgün değildir bu yüzden tercih edilmezler. Bu tür halıları bitirdikten sonrada kırpma yapılabilir fakat buda tercih edilen yöntem değildir.

Bir Sille halısı genişliği az olduğundan normalde 2 kişi ile dokunur. Bazen 3 kişinin dokuduğu görülse de alan dar olacağından dokumacılar rahat hareket edemez. İki kişi ile günlük 8 saatlik bir çalışma ile 15-16 günlük bir sürede tek halı 1 ayda da çifti tamamlanabilir. Halı dokunacak alanın havadar ve güneş alması ve rutubetsiz olması hem dokumacılar hem de dokunan halılar açısından uygundur.

Havlı kısımı dokurken iç kısımdaki küçük sudan sonra zemine ilk başladığımızda 4-5 kırkımlık yani 8-10 sıra zemin renginde motifsiz hav dokunur. Bu kısma etlik denir. Bundan sonra motiflere başlarız.

Bir halıya motif ve desenleri uygulamak için 5 çeşit aynaya ihtiyaç vardır.

Bunlar küçük su aynası, maşa aynası, büyük su aynası, göbek aynası ve kenar aynası dır.

Göbek kırmızı, siyah, ve yeşil tonlarında olur. En dışta ki kısmına sızı denir genelde siyah, sarı veya yeşil renkli olur. Göbeğin iç zeminine  serisi denir. Göbek iç içe 2 göbekten oluşur ve her iki göbeğinde sızısı ve serisi vardır. Göbeğin tam ortasına da bir motif oturtulur. Göbeğin 4 kenarında ki uç kısımlarına kelle denir. Üç göbekli bir sille halısında 4 adet bıcak ( yarım göbek), 4 adet de çeyrek göbek olur.